ünlü düşmesi

Türkçe'de sözcük oluştururken meydana gelen, ünlü harflerle ilgili bir durum, kuraldır.

Tanıma göre bir sözcüğe ek getirilecek veya başka bir sözcükle birleşecek ancak ortada kalan ünlü harf düşüyorsa, düşmesi gerekiyorsa (yok oluyorsa) bu olay ünlü düşmesidir.

Bu kurala ayrıca hece düşmesi adı da verilir.

bkz

sınavlarda kafa karıştıran yöntemler

#türkçe #dil bilgisi

Kelimeler ek aldıkları için ünlü kaybı yaşayabilir demiştik.

Sözcüklere ek getirme olayı da şöyle olur;

1. yapım eki
2. çekim eki

Bir kelimeye çekim eki getirilince ünlü kaybı yaşayabilir. Bu duruma da çekim eki nedeniyle ünlü düşmesi adı verilir.

Kelimeye getirilen bir ekin, çekim eki olup olmadığını nasıl anlayacağınızı henüz bilmiyorsanız çekim eki başlığına bakınız.

Örneğin şehir sözcüğüne bakalım.

Bu sözcüğe çekim eki getirirsek "şehri" haline gelmelidir. Fark ettiğiniz gibi sözcük -i çekim ekini aldı almasına ama bir tane "i" harfini de kaybetti. İşte bu durum çekim eki alırken ünlü düşmesine örnektir.

Bir diğer örnek de burun sözcüğüdür.

Bu kelimeyi "burnu" olarak çekimlersek orijinal kelimenin sonundaki ünlü harf yine düşmüştür.

Not: Bu olayın bir tane istisnası vardır: ikilemeler. Normalde çekim eki nedeniyle ünlü düşmesine uğraması gereken bir sözcük ikileme içinde kullanılmışsa, ünlü düşmesi kuralından muaf olur. Örneğin "burun buruna" doğru yazılmış bir ikilemedir. Cümlede tek başına "buruna" sözcüğü kullanılsa bu bir yazım yanlışı olurdu ancak ikileme söz konusu olunca ünlü düşmesi kuralı uygulanmaz.

Bir diğer ünlü düşmesine neden olan konu da yapım ekleridir.

Böyle durumları anlamak için bir sözcüğün köküne bakılır. Mesela "çevre" kelimesinde ünlü düşmesi var mı anlamak için önce kelimenin kökünün "çevirmek" olduğunu tespit edebiliyor olmamız gerekir. Bu durumda kelime yapım eki alınca "çev(i)re" olarak yeniden yapılanmıştır. Böylece "i" harfinin düştüğünü, dolayısıyla yapım eki nedeniyle ünlü düşmesi (*: hece düşmesi) gerçekleştiğini söyleyebiliriz.

Bir diğer örnek kelime de "tasarlıyor" olsun. Kelimenin kökü "tasarlamak" sözcüğüdür. Kelime yapım eki alarak "tasar(ı)lıyor" şeklinde dönüşmüş ve "ı" sesli harfini kaybederek son halini almıştır. Bu nedenle bu sözcükte de yapım eki nedeniyle ünlü düşmesinden söz edebiliriz.

#türkçe #dil bilgisi

Bir de bileşik sözcük oluştururken ünlü harflerin düşmesi gerektiği durumlar vardır.

Bir kelimenin birleşik sözcük oluştururken ünlü kaybedip kaybetmediğini anlamak için o kelimeyi meydana getiren sözcükleri ayrıştırmak gerekir.

Örneğin "nasıl" kelimesine bakalım. Bu kelime aslında "ne" ve "asıl" gibi iki farklı kelimenin birleşmesiyle meydana gelmiştir. Kelime normalde "neasıl" şeklinde birleşmesi gerekirken kural gereği Türkçe'de iki ünlü yan yana gelemeyeceği için ünlülerden biri düşer ve kelime son halini alır. Bu nedenle "nasıl" kelimesinde birleşme nedeniyle ünlü düşmesinden bahsedilebilir.

Bir diğer örnek kelime de "kahvaltı" sözcüğü olsun. Bu kelime de aslında "kahve" ve "altı" sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Yine iki ünlünün yan yana gelememe kuralı gereği ünlülerden biri düşer ve kelime son haline kavuşur.

"pazartesi" örneğine bakacak olursak "pazar" ve "ertesi" sözcükleri ile karşılaşıyoruz. Dikkat edilirse burada iki ünlünün yan yana gelmesi durumu söz konusu olmadığı halde yine de kelimede ünlü kaybı mevcut. Her ne şekilde olursa olsun iki kelime birleşirken ünlü kaybettiği için ünlü düşmesi durumundan söz edebiliriz.

Sınav kurtları için ek bilgi: bu entry'e konu olan durum, yani bileşik sözcük oluştururken ünlü düşmesi, ünlü aşınması olarak geçip kafa karıştırabilir, karıştırmasın, bu ikisi aynı şeydir.

#türkçe #dil bilgisi